Co do zasady umowę darowizny regulują przepisy kodeksu cywilnego od art. 888 do art. 902 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm., dalej k.c.).
Strony Umowy darowizny: Darczyńca (zbywa nieodpłatnie przedmiot umowy kosztem swojego majątku) i Obdarowany (nabywa nieodpłatnie przedmiot umowy).
Definicja: Umowa darowizny polega na tym, że Darczyńca składa oświadczenie co do zobowiązania się do bezpłatnego świadczenia polegającego na przeniesieniu przedmiotu umowy na rzecz Obdarowanego kosztem swego majątku, a Obdarowany składa oświadczenie o przyjęciu tej darowizny (art. 902 k.c.).
Przykładowe oświadczenie: „Jan Kowalski (Darczyńca) oświadcza, że daruje swojemu synowi Marcinowi Kowalskiemu – ** (opis przedmiotu umowy), a Marcin Kowalski (Obdarowany) oświadcza, że tak opisaną darowiznę przyjmuje.”
Forma umowy darowizny:
Forma umowy darowizny uzależniona jest od jej przedmiotu, zamiaru jej dokonania lub jej wykonania. Co do zasady oświadczenie, które składa Darczyńca powinno zostać zawarte w treści dokumentu sporządzonego w formie aktu notarialnego. Należy zauważyć, że umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało już spełnione (np. przekazane zostały drobne przedmioty z życia codziennego) (art. 890. k.c.). Oznacza to, że jeśli przedmiot umowy został już wydany, ważna darowizna może zostać dokonana nawet formie ustnej (np. umowa darowizny książki) czy pisemnej (np. umowa darowizny samochodu).
Jednak ze względu na przedmiot darowizny zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron (tj. formy aktu notarialnego) wymagają takie umowy jak:
– umowa darowizny dotycząca nieruchomości (art. 158 k.c.);
– umowa darowizny dotycząca spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu (art. 17(2) ust. 4 Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 558);
– umowa darowizny praw i przejęcia obowiązków z umowy deweloperskiej, tzw. cesja (art. 509 k.c. i art. 890 k.c.). Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki;
– umowa darowizny prawa użytkowania wieczystego (art. 237 k.c. i art. 890 k.c.);
– umowa darowizny przedsiębiorstwa (art. 55(1) k.c. i art. 890 k.c.);
– umowy darowizny dotyczące „przedmiotów”, których nie można fizycznie „wydać” – np. umowa darowizny udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (podczas gdy dla umowy innego rodzaju zbycia takich udziałów wystarczające jest, aby umowa została dokonana w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi – art. 180 § 1. Ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 18 z późn. zm., dalej k.s.h.).
Opodatkowanie Umowy darowizny podlega przepisom Ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1774 z późn. zm., dalej usid).
Podatek od darowizny może nie wystąpić, jeżeli istnieje podstawa do zwolnienia podmiotowego (art. 4a usid), lub kwota przedmiotu darowizny jest wolna od podatku (art. 9 usid), w przeciwnym przypadku w zależności od grupy podatkowej (art. 14 usid), wysokość stawki podatku może być różna (art. 15 usid).
Do poszczególnych grup podatkowych zalicza się:
– do tzw. grupy O – małżonka, zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, ojczyma, macochę;
– do grupy I – małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów;
– do grupy II – zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych;
– do grupy III – innych nabywców.
Przepisy kodeksu cywilnego chronią Darczyńcę:
– z uwagi na nieodpłatny charakter umowy darowizny, ustawodawca objął ochroną prawną darczyńcę, którego świadczenie odbywa się kosztem jego majątku, bez ekwiwalentu ze strony obdarowanego np. w sytuacji, gdy darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. – art. 897 k. c.;
– umowa darowizny może nakładać obowiązki na Obdarowanego: obowiązkiem takim może być np. służebność osobista ustanowioną na rzecz Darczyńcy polegająca na prawie bezpłatnego dożywotniego prawa zamieszkania Darczyńcy w Lokalu czy budynku posadowionym na nieruchomości, która jest przedmiotem umowy darowizny lub inne świadczenie, jeśli strony takie ustalą;
– możliwość odwołania umowy darowizny w sytuacji rażącej niewdzięczności lub jeśli Darczyńca popadnie w niedostatek.
Przepisy kodeksu cywilnego chronią również Obdarowanego, regulując:
– odpowiedzialność darczyńcy: Darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Natomiast jeżeli Darczyńca opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa (art. 891 k.c.);
– odpowiedzialność za wady: jeżeli rzecz darowana ma wady, Darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził obdarowanemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich w czasie właściwym. Przepisu tego nie stosuje się, gdy Obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć (art. 892 k.c.);
– a także przewidują sytuację, w której Obdarowany może zwolnić się od obowiązku dostarczania Darczyńcy środków, o których mowa w art. 897 k. c. zwracając Darczyńcy wartość wzbogacenia.
A także przepisy mogą nakładać obowiązki na Obdarowanego takie jak:
– polecenie darczyńcy: polegające na tym, że Darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie) (art. 893. k.c.). Darczyńca, który wykonał zobowiązanie wynikające z umowy darowizny, może żądać wypełnienia polecenia, chyba że ma ono wyłącznie na celu korzyść Obdarowanego. Po śmierci Darczyńcy wypełnienia polecenia mogą żądać spadkobiercy darczyńcy, a jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny – także właściwy organ państwowy. Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności Obdarowanego. (art. 894 k.c.).
Wpływ umowy darowizny na przyszły spadek
Warto zauważyć, że umowę darowizny co do zasady (z wyjątkami wymienionymi w nw. art. 994 k.c.) dolicza się do spadku przy obliczaniu substratu zachowku w przypadku dziedziczenia testamentowego.
W sytuacji powyższej zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, przysługuje przeciwko spadkobiercy testamentowemu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku. Z takim roszczeniem uprawnieni mogą wystąpić do sądu i ubiegać się o zachowek, tj. co do zasady wartość połowy tego co by im się należało przy dziedziczeniu z ustawy (art. 991 i n. k.c.). Obowiązku zaliczenia dokonanych przez spadkodawcę darowizn (z wyjątkami wymienionymi w nw. art. 994 k.c.) przy obliczaniu zachowku nie można wyłączyć ani umownie ani w testamencie. Jednak warto pamiętać, że zgodnie z art. 994 § 1 k.c. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Natomiast w przypadku działu spadku (sądowego lub notarialnego) przy dziedziczeniu ustawowym również istnieje obowiązek zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, przy czym w takiej sytuacji możliwe jest aby darowizn tych nie zaliczać na schedę spadkową jeśli (zgodnie z treścią art. 1039 §1 k.c.) z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia – o tym warto, aby notariusz poinformował Darczyńcę, aby ten stosowne oświadczenie (czy w takiej sytuacji dana darowizna powinna być zaliczana na schedę spadkową czy też nie) w akcie notarialnym dokumentującym umowę darowizny – złożył. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego (zgodnie z dyspozycją zawartą w art. 1039 § 2 k.c.).
Umowę darowizny można odwołać:
– w przypadkach określonych w kodeksie cywilnym, gdy: darowizna jest jeszcze niewykonana (art. 896 k.c.); po wykonaniu darowizny (art. 897 k.c.), a także z powodu rażącej niewdzięczności (art. 898 k.c.);
– odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone Obdarowanemu na piśmie (art. 900 k.c.), jednak darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. (art. 899. k.c.), a także gdy Darczyńca przebaczył Obdarowanemu;
– w przypadku sporu przez sąd lub poprzez żądanie przedstawiciela osoby ubezwłasnowolnionej do rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna. Rozwiązania umowy darowizny nie można żądać po upływie dwóch lat od jej wykonania. (art. 901 k.c.), zastrzeżeniem, że przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego. (art. 902 k.c.).
Umowa darowizny często mylona jest przez klientów z Umową o dożywocie, która jest umową odpłatną. Z uwagi na odpłatny charakter umowy o dożywocie wyłącza ona ewentualne roszczenia przyszłych spadkobierców w zakresie zachowku.
W kolejnym artykule przedstawimy Państwu czym jest umowa o dożywocie i jakie są jej cechy, a w następnym jakie są różnice pomiędzy umową darowizny a umową o dożywocie.
